หนังสือ "นิพพาน อนัตตา" ของพระธรรมปิฎก ( ป.อ. ปยุตฺโต ) หน้า ๑๑๕-๑๒๑

ค. ถ้านิพพานเป็นอนัตตา ทำไมจึงตรัสแต่เรื่องขันธ์ ๕ เป็นอนัตตา

บางท่านสงสัยว่า ในพระไตรปิฎกทั่วไป เมื่อพระพุทธเจ้าตรัสถึงอนิจจัง ทุกขัง อนัตตา ก็เห็น แต่ตรัสเพียงแค่ขันธ์ ๕ หรือสังขาร เป็นอนัตตา จบแล้วก็ไม่ตรัสต่อไปอีกว่านิพพานเป็นอนัตตา แสดง ว่านิพพานต้องเป็นอัตตา แต่มองอีกทีก็สงสัยว่า ถ้านิพพานเป็นอัตตา ทำไมเมื่อตรัสว่า ขันธ์ ๕ หรือ สังขารเป็นอนัตตาเสร็จแล้ว เมื่อทรงปฏิเสธสิ่งที่ไม่ใช่อัตตาเสร็จแล้ว ทำไมไม่ตรัสต่อไปว่านิพพานเป็นอัตตา เหตุผลเป็นอย่างไรกันแน่

ขอประมวลเหตุผลโดยย่อดังนี้

- คำว่า ตน ตัวตน หรือ อัตตานี้ ในพระพุทธศาสนา ถือเป็นคำระดับสมมติ ที่มนุษย์บัญญัติขึ้น มาจากความยึดถือ เช่นเดียวกับคำสามัญอื่นๆ ทั้งหลาย เช่น สัตว์ บุคคล มนุษย์ สตรี เรา เขา แม้ พระพุทธองค์ก็ทรงใช้ไปตามสมมติของชาวโลกนั้น สำหรับเป็นเครื่องสื่อสารกัน แต่ทรงใช้ด้วยความรู้ เท่าทันความจริงไม่ยึดติดถือมั่น ไม่หลงสมมตินั้น
แต่เมื่อพูดถึงความจริงแท้โดยปรมัตถ์ ถ้อยคำเหล่านี้ท่านไม่ใช้ ท่านจึงไม่พูดถึงคำว่า สัตว์ บุคคล
อัตตา ตัวตน เรา เขา จะพูดถึงสภาวธรรมอันมีอยู่ตามธรรมดาของธรรมชาติ

- การที่มนุษย์จะบัญญัติถ้อยคำอะไรขึ้นมาสมมตินั้นก็บัญญัติจากสิ่งที่เขายึดถือ ซึ่งก็คือสังขารทั้ง หลายหรือขันธ์ ๕ นั่นเอง

- มองในทางกลับกัน สิ่งที่มนุษย์จะยึดถือได้ ก็มีเพียงสังขารหรือขันธ์ ๕ นั้น เท่านั้น และมนุษย์ ที่จะยึดถืออย่างนั้นก็คือมนุษย์ปุถุชน หรือคนที่ยังไม่หมดกิเลส แม้แต่สิ่งหรือสภาวะที่ไม่ใช่ขันธ์ ๕ ไม่ใช่
สังขาร เมื่ออยู่ในความคิดนึกของมนุษย์เหล่านี้ ก็เป็นเพียงภาพในความคิดปรุงแต่ง จึงเป็นสังขารหรือ องค์ประกอบในขันธ์ ๕ อยู่นั่นเอง

- ในการปฏิบัติธรรม เพื่อแก้ไขความยึดถือนั้น ก็คือทำให้เกิดปัญญารู้เข้าใจความจริง เมื่อเขารู้ เท่าทันความจริง รู้ทันสมมติแล้ว ก็เลิกเข้าใจผิด เลิกยึดถือสังขารหรือขันธ์ ๕ เป็นสัตว์ บุคคล อัตตา ตัวตน
เรา เขา และรู้ไปตามสภาวธรรม เรื่อง อัตตา ตัวตน สัตว์ บุคคล ก็จบลงไปกับความยึดติดถือมั่นหรือ
หลงผิด ที่หมดไปนั่นเอง สิ่งเหล่านี้ก็ไม่มีเหลืออยู่อีก ( ในความยึดถือ ) นอกจากใช้ในการสื่อสารด้วย ความรู้เท่าทันตามโอกาส

เพราะฉะนั้น
- สำหรับผู้ปฏิบัติเพื่อเลิกละความยึดถือ ก็จึงเจริญปัญญาให้รู้เท่าทันตามเป็นจริงว่า สังขารหรือ
ขันธ์ ๕ ไม่ใช่ และไม่อาจยึดเอาเป็นสัตว์ บุคคล ตัวตน เรา เขา ได้ และคำสมมติเหล่านี้ก็เป็นสิ่งที่ไม่มีจริง ดังที่ผู้บำเพ็ญ วิปัสสนาก็พิจารณาสังขารถึงความที่สังขารหรือขันธ์ ๕ เป็น อนิจจัง (ไม่เที่ยงต้องแปร
ปรวนไปเป็นธรรมดา) ทุกขัง (เป็นทุกขคือไม่สามารถทนอยู่ได้ตลอดกาลต้องเสื่อมสลายหายไปเป็น
ธรรมดา) อนัตตา (ไม่ใช่ตัวตนอะไรของเราดังนั้นถึงไปบังคับบัญชาอะไรไม่ได้เป็นเพียงสภาวธรรมตาม
ธรรมชาติเท่านั้น) ( จึงมีวิปัสสนาวิธี สำหรับปฏิบัติต่อสังขารหรือขันธ์ ๕ นั้น )

- ส่วนผู้รู้แจ้งถึงธรรมเท่าทันต่อสภาวะแล้ว ก็รู้เท่าทันว่าสังขาร หรือขันธ์ ๕ นั้นไม่ใช่สัตว์
บุคคล อัตตา ตัวตน เรา เขา ฯลฯ เมื่อรู้แจ้งความจริงแล้ว ก็ละเลิกข้ามพ้นเลยความยึดถือนั้นไป เรื่อง
สัตว์ บุคคล อัตตา ตัวตน เรา เขา ก็หมดไปพร้อมกับความยึดถือในสังขาร หรือขันธ์ ๕ ไม่มีที่จะให้หลงยึด เป็นความจริงอีกต่อไป จึงไม่มีและไม่พูดถึงสัตว์ บุคคล อัตตา ตัวตน เรา เขา พ้นเลยจากเรื่องของขันธ์ ๕ หรือสังขารทั้งหลายต่อไป

สัตว์ บุคคล อัตตา ตัวตน เรา เขา มีอยู่เพียงในความยึดถือโดยสังขารหรือขันธ์ ๕ เป็นฐานแห่ง การยึดถือนั้น เป็นภาพซ้อนขึ้นมาบนสภาวธรรม เมื่อรู้แจ้งความจริงของสังขารหรือขันธ์ ๕ ตามสภาวะ
แล้ว ภาพซ้อนนั้นก็หายไป ความจริงประจักษ์ เรื่องก็จบ ไม่มีความยึดถือที่จะไปเกาะจับเอาอะไรขึ้นมา
เป็นสัตว์ บุคคล อัตตา ตัวตน เรา เขา อีกต่อไป

จึงไม่ต้องพูดถึงสภาวะที่มีอยู่เหนือกว่านั้นไปว่าเป็นอนัตตา เพราะไม่เป็นอัตตาอยู่แล้ว และไม่มี
ความหลงผิดอะไรที่จะมายึดให้เป็น จึงไม่ต้องบอกว่านิพพานเป็นอนัตตา เพราะไม่ได้เป็นอัตตา และไม่มีใคร
จะมายึดว่าเป็นอัตตาอยู่แล้ว

ความที่ว่ามานี้จะเห็นได้ชัดเจน กล่าวคือ เมื่อพระพุทธเจ้าทรงสอนให้เลิกยึดขันธ์ ๕ เป็นอนัตตา หรือให้รู้ความจริงว่าขันธ์ ๕ ทั้งหมดเป็นอนัตตาแล้ว คำสอนของพระองค์ส่วนนี้ก็ไปต่อรับกันกับพระพุทธ
พจน์ที่ตรัสรวบยอดไว้ ตัดเรื่องอัตตาออกไปเด็ดขาดหมดสิ้น ดังหลักฐานว่า " ศาสดาที่ไม่บัญญัติอัตตาโดย ความเป็นของจริง โดยความเป็นของแท้ ทั้งในปัจจุบันและเบื้องหน้า นี้เรียกว่าศาสดาผู้สัมมาสัมพุทธะ "
(อภิ.ก.๓๗/๑๘๘/๘๒)

ง. เมื่อมีสภาวะนิพพาน ก็ต้องมีผู้ทรงสภาวะนั้น

มีการถือความเห็นตามหัวข้อที่นำมาตั้งไว้นี้ แต่หลักการที่แท้ของพระพุทธศาสนาสอนไว้ตรงข้าม กับความเห็นนี้ คือ ท่านสอนไว้ชัดเจนว่า สภาวะนิพพานมีอยู่ แต่ผู้ทรงสภาวะนิพพานไม่มี หลักการนี้ได้สืบ ทอดมาอย่างมั่นคงในวงการศึกษาปฏิบัติพระพุทธศาสนา ดังมีคำกล่าวยืนยันปรากฏอยู่ในคัมภีร์ต่างๆ ที่ทรงจำและจารึกไว้ทั่วไปว่า

" แท้จริง โดยปรมัตถ์ สัจจะทั้งหมดทุกข้อทีเดียว พึงทราบว่า เป็นสภาพสูญ ( ว่าง ) เพราะไม่มี
ผู้เสวย ( ผู้ครอบครอง ) ผู้กระทำ ผู้นิพพาน และผู้ดำเนิน ; เพราะเหตุนั้น ท่านจึงกล่าวว่า

         " ทุกข์มีอยู่แท้                 แต่ไม่มีผู้ที่ทุกข์
           การกระทำมีอยู่              แต่ผู้กระทำไม่มี
           นิพพานมีอยู่                 แต่ผู้นิพพานหามีไม่
           มรรคมีอยู่                   แต่ผู้ดำเนินไม่มี "    (ปฏิสํ.อ.๑/๒๑๔;๒/๒๒๙;วิภงฺค.อ.๙๕;วิสุทฺธิ.๓/๑0๑)

จ. กลัวว่า ถ้านิพพานเป็นอนัตตา ทุกอย่างจะสูญสิ้น

เหตุหนึ่งที่ทำให้บางท่านพยายามอธิบายนิพพานให้เป็นอัตตา ก็เพราะเกรงว่า ถ้านิพพานไม่เป็น
อัตตาแล้ว นิพพานก็จะเป็นสิ่งที่ไม่มี เลยจะกลายเป็นความขาดสูญ

ความเข้าใจอย่างนี้เกิดจากความสับสนในเรื่องสิ่งที่มีอยู่กับอัตตา ( สภาวธรรม กับ อัตตา ) ซึ่งที่จริงเป็นคนละเรื่องกัน

นิพพานนั้น ท่านประกาศชัดเจนว่ามีอยู่ คือเป็นสภาวธรรมที่เป็นอสังขตะ (ไม่มีปัจจัยปรุงแต่ง) สภาวธรรมนั้นเป็นสิ่งที่มีจริง แต่มีอยู่ตามธรรมดาของมัน ไม่ใช่มีอยู่ในความยึดถือ จึงเกิดเป็นอัตตา ถ้าไม่มีการยึดถือ อัตตาก็ไม่มี

เช่นเดียวกับถ้อยคำที่ใช้กันในโลกอีกมากมาย เช่น สัตว์ บุคคล หญิง ชาย เรา เขา ท่าน เธอ ซึ่งท่านเรียกว่าเป็นคำสมมติอันเกิดจากความยึดถือ เป็นเพียงสมมติสัจจะ ไม่เหมือนอนัตตา ที่เป็นลักษณะ ตามสภาวะ ใครจะยึดถือหรือไม่ยึดมันก็เป็นอย่างนั้น

เพราะฉะนั้น ท่านจึงใช้คำว่า อัตตา ในระดับเดียวกับคำว่า สัตว์ บุคคล คน เรา เขา เป็นต้น อันเป็นระดับสมมติ จะเอาความจริงในระดับปรมัตถ์กันแล้วก็พูดกันถึงสภาวธรรมเท่านั้น คำว่า สัตว์ บุคคล
อัตตา ฯลฯ ก็ถูกปฏิเสธ ไม่มีการยึดถืออีก

คนจะยึดหรือไม่ยึดก็ตาม อัตตาจะมีอยู่ในความยึดถือของคนหรือไม่ก็ตาม สภาวธรรมที่เรียกว่า นิพพานก็มีอยู่ แต่เพราะความยึดถือจนเกิดมีอัตตา ก็จึงทำให้มองไม่เห็นนิพพานที่มีอยู่ในสภาวธรรมนั้น หมดความยึดถือว่าเป็นอัตตาเมื่อใด ก็พบสภาวธรรมที่มีอยู่อันเป็นนิพพานเมื่อนั้น

พระพุทธเจ้าได้ตรัสแสดงไว้ว่า มีลัทธิที่ตรงกันข้ามอยู่คู่หนึ่ง ฝ่ายหนึ่งถือว่าเบื้องหลังภาพของสิ่ง
ต่างๆ ที่มองเห็นเป็นไปทั้งหลายนี้ มีสิ่งหนึ่งเป็นอัตตา ตัวตน ที่จริงแท้ เที่ยง ถาวร คงอยู่ตลอดไป แต่อีกฝ่ายหนึ่งถือว่า อะไรๆ ก็ไม่มีจริง มีแต่รูปร่างอย่างที่มองเห็นปรากฏเป็นไปอยู่ชั่วคราว แล้วก็หมดสิ้น หายไปไม่มีอะไรเหลือ

พระพุทธศาสนาสอนว่า ลัทธิ ๒ ฝ่ายนี้ เป็นสุดโต่งเลยเถิดไป จึงหลุดพลาดออกจากสัจธรรม ไม่ตรงตามความจริง เป็นมิจฉาทิฏฐิ

พระพุทธศาสนาสอนว่า สิ่งทั้งหลายมิใช่มีอยู่หรือไม่มี ตามความเห็นหรือความยึดถือของเรา แต่ดำรงอยู่หรือเป็นไปอยู่ตามธรรมดาของมัน ไม่เกี่ยวข้องกับใคร ไม่ขึ้นต่อการที่ใครๆ จะยึดถืออย่างไร
ใครๆ จะยึดถือครอบครองเป็นเจ้าของสั่งบังคับไม่ได้ ไม่อยู่ในอำนาจของใคร เรียกว่า ไม่ใช่ตัวตน
เป็นอนัตตา

คำสอนนี้แสดงความจริงตามที่มันเป็น จึงเป็นความจริงอย่างเป็นกลาง เรียกว่า มัชเฌนธรรมเทศนา จัดเป็นมัชฌิมาปฏิปทา คือทางสายกลางในแง่หนึ่ง หลักอนัตตาแสดงลักษณะของพระพุทธศาสนา ที่เป็น มัชฌิชมาปฏิปทาอย่างนี้ด้วย